پیمان‌های حضرت محمدپیمانهایی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آن شرکت داشته و یا منعقد نموده‌اند، به لحاظ زمانی (پیش از بعثت، دوران مکی، دوران مدنی)؛ مکتوب و غیر مکتوب (کلامی)؛ داخلی و خارجی ( مسلمانان و غیر مسلمانان؛ مدنی و غیر مدنی و...)؛ و مواردی از این قبیل قابل تقسیم‌بندی است که در ذیل به برخی از مهم‌ترین پیمان‌های رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به لحاظ زمانی اشاره می‌گردد. فهرست مندرجات۲ - پیمانها و قراردادهای پیامبر ۲.۱ - پیش از بعثت ۲.۲ - دوران مکی ۲.۳ - دوران مدنی ۳ - اهداف پیمان نامه‌ها ۴ - شاخصه‌های پیمان‌های رسول‌اکرم ۴.۱ - استراتژی توحیدی ۴.۲ - پیاده‌سازی اصول اسلامی ۴.۳ - تاکید بر وفای به عهد ۴.۴ - نحوه برخورد با پیمان‌شکنی ۴.۵ - همبستگی به جای تعصبات قومی ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - اهمیت قرارداد و پیمانطبیعت اجتماعی زندگی بشر ایجاب می‌کند، انسانها بسیاری از نیازهای خویش را در قالب روابط مخاصمه‌آمیز یا همزیستی مسالمت‌آمیز با یکدیگر برآورده سازند. ایجاد قرارداد و تعهد نسبت به پایبندی بر آن، پیرامون مساله‌ای خاص که مستلزم حضور حداقل دو طرف در قرارداد (دو نفر، یک فرد و یک گروه و یا دو گروه) است، یکی از گونه‌های همبستگی اجتماعی در جامعه به شمار می‌آید. در عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به ویژه شبه جزیره عربستان به علت نوع خاص زندگی مبتنی بر قبیله، برقراری این قراردادها جایگاه خاصی در حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... ایفا می‌نمود. در زمان جاهلیت این پیمانها و بیعتها به صورت‌های مختلف که هر کدام نام خاصی داشت همچون حلف، جوار و... منعقد می‌گردید. ۲ - پیمانها و قراردادهای پیامبرهرچند لازم به ذکر است حتی کوچک‌ترین پیمان‌های رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در جایگاه خود، نقش مهمی در پیشبرد اهداف اسلامی ایفا نموده است. از سوی دیگر پیمانها و قراردادهای مذکور تنها نمونه کوچکی است که به صورت مکتوب و یا در گزارش‌های تاریخی به دست ما رسیده است؛ چه بسا بسیاری از آنها به خصوص در سال‌های نخستین دعوت به صورت مخفی منعقد شده و یا به دستان ما نرسیده است. ۲.۱ - پیش از بعثتحلف الفضول یا پیمان جوانمردان: مهم‌ترین پیمانی است که حدود بیست سال قبل از بعثت، توسط عده‌ای از «بنی‌هاشم»، «بنی‌زهره» و «بنی‌تیم» منعقد شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آن شرکت جستند. ۲.۲ - دوران مکیبیعت عشیره: در آغاز دعوت علنی رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دعوت خویشاوندان بیان فرمودند هر کس ایشان را یاری نماید برادر، وصی و خلیفه وی خواهد شد که به جز حضرت علی (علیه‌السّلام) کسی دیگر پاسخ مثبت به ایشان نداد. بیعت عقبه اول و بیعت عقبه دوم: پیمان‌هایی است که هر کدام به فاصله یک سال در سال دوازدهم و سیزدهم بعثت با عده‌ای از مردم یثرب که به آیین اسلام درآمده بودند منعقد گردید. ۲.۳ - دوران مدنیپیمان اخوت: در همان ابتدای ورود به مدینه پیمان برادری میان مهاجرین و انصار منعقد گردید. صلح مدینه: پیمان میان مسلمانان مهاجر، انصار و یهودیان مدینه در سال اول هجرت. بیعت رضوان (شجره): بیعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با مسلمانان در راه ورود به مکه در سال ششم هجرت، پیش از صلح حدیبیه. صلح حدیبیه (فتح مبین): میان حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مشرکان مکه در سال ششم هجری. صلحنامه ثقیف: در سال نهم میان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و قبیله ثقیف ساکن در طائف منعقد گردید. پیمان با مسیحیان نجران: پس از عدم انجام مراسم مباهله، بین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مسیحیان نجران پیمان صلحی صورت گرفت. [۱۱]
حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمد حسینی، ص۲۲۹.
بیعت غدیرخم: رخداد غدیرخم در «حجة‌الوداع» مبنی بر بیعت گرفتن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر ولایت امام علی (علیه‌السّلام) نیز از آخرین و مهم‌ترین پیمان‌های عصر نبوی به شمار می‌آید. پیمان‌های فردی و قبیله‌ای: دوران پس از هجرت به ویژه پس از فتح مکه شاهد وفدهای قبایل و در مقابل پیمان‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با افراد، سران و مردم قبایل و مناطق مختلف هستیم که شمار آن بسیار است. همچون انعقاد پیمان با مردم عمان و بحرین، یمن، ایله، بنی‌ضمره، بنی‌مدلج و.... [۱۳]
حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمد حسینی، ص۲۲۹.
بیعة النساء: بیعت با زنان یکی از موارد حائز اهمیت در بحث پیمان‌های رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. از جمله معروف‌ترین بیعتی که با زنان صورت گرفت پیمان پس از صلح مکه با تازه مسلمانان می‌باشد. ۳ - اهداف پیمان نامههادعوت به اسلام، حمایت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آرمان‌های اسلامی (همانند پیمان‌های عقبه در مکه). ایجاد صلح، که با غیر مسلمانان (صلح حدیبیه، مسیحیان نجران و...) صورت گرفته و با پذیرش شرایط خاص یکدیگر را به رسمیت می‌شناختند؛ همچنین پیمان صلح با مسلمانان که بیشتر شامل مسلمانان خارج از مدینه بوده و محتوای پیمانها بیان احکام و قوانین الهی و پایبندی نسبت به آنها بوده است. [۱۷]
حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمد حسینی، ص۲۴۸.
نوع دیگر نامه‌هایی است که رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به کارگزاران خویش در مناطق مختلف می‌نوشتند. هرچند ظاهر آن دستور حکومتی و آشنایی سازی و یا یادآوری احکام اسلامی است اما تاکید بر پیمان‌هایی است که بین مسلمانان، غیر مسلمانان و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منعقد شده است. تجدید پیمانها و قراردادها مورد دیگری است که جایگاه خاص قراردادها را آشکار می‌سازد؛ همچون تجدید پیمان با داریان. گاهی نیز در پی‌اصلاح پیمان‌نامه قبلی پیمانی جدید و یا اصلاح نامه‌ای ضمیمه می‌گردید؛ همچون نامه قریش به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جهت برداشتن شرط بازگردانی تازه مسلمانان مکه به مدینه (گنجانده شده در صلح نامه حدیبیه) در پی مشکلاتی که توسط تازه مسلمانان برای آنان به وجود آمده بود. برخی از پیمانها نیز با هدفی چند منظوره صورت می‌گرفت که بارزترین آنها همان پیمان‌نامه صلح مدینه است که منشور قانون اساسی در حکومت نبوی در یثرب - که به «مدینة‌النبی» مشهور شد - به شمار می‌رود. اتحاد بین مهاجرین، انصار و یهودیان یثرب، پیمانی که خبر از تشکیل امتی واحد می‌داد، مدیریت و رهبری جامعه، مناسبات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، خانوادگی، نظامی، حقوق و روابط خارجی از موارد مورد تاکید در آن است. ۴ - شاخصه‌های پیمان‌های رسولاکرمپیمانهای رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دارای شاخصه‌هایی بود که می‌توان آنها را در پنج مورد کلی بیان نمود: ۴.۱ - استراتژی توحیدیاستراتژی توحیدی رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در انعقاد پیمانها و بیعتها در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، حقوقی، اقتصادی،... و مهم‌تر از همه دعوت به اسلام و پایبندی نسبت به آن، شاخصه بنیادین مفاد پیمانها به شمار می‌رود. بیعتها و پیمان‌های زمان جاهلیت نیز در صورتی مورد پذیرش واقع می‌شد که با مبانی اسلام سازگار بود. به عنوان نمونه پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره «حلف‌الفضول» یا پیمان جوانمردان که به منظور یاری رساندن مظلومان در مقابل ستمگران در زمان جاهلیت منعقد گردید و ایشان نیز در آن شرکت داشتند پس از بعثت می‌فرمودند: «...اگر هم اینک در دوران اسلام نیز مرا بدان فراخوانند هر آینه اجابت می‌کنم.» ۴.۲ - پیاده‌سازی اصول اسلامیبهرهگیری از همه موقعیت‌ها و امکانات مشروع در انعقاد قراردادها در راستای آشناسازی و پیاده‌سازی اصول اسلامی پیمان سه جانبه مدینه، بین مسلمانان مهاجر و انصار و یهودیان در زمره مهم‌ترین مصادیق به شمار می‌رود. تشکیل یک جبهه متحد توسط نیروهای متفرق این منطقه و تقویت قدرت مسلمانان در بدو تشکیل حکومت مدنی؛ ایجاد فرصت و همچنین تحت کنترل گرفتن اقدامات یهودیان مدینه هر چند برای مدتی محدود ( قرآن کریم در مورد یهودیان مدینه می‌فرماید: آنان حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به‌اندازه فرزندان خود شناخته و به حقانیت وی آگاهند، («کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده‌ایم او (پیامبر) را همچون فرزندان خود می‌شناسند ولی جمعی از آنان حق را آگاهانه کتمان می‌کنند.») گرچه تعصبات قومی مانع ایمان اکثریت آنها شد) و... از جمله این موارد به شمار می‌رود. ۴.۳ - تاکید بر وفای به عهددر بخش‌هایی از نامه رسول‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به یکی از کارگزاران خود با اشاره به آیه قرآن چنین آمده است: «این راهنمایی و حجتی است از سوی خدا و پیامبرش، ای مؤمنان! بر پیمان‌های خویش استوار باشید...» [۲۳]
حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمد حسینی، ص۲۵۹.
۴.۴ - نحوه برخورد با پیمانشکنیهر چند آیات قرآن و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تاکید فراوان بر پایبندی به پیمانها داشتند؛ اما همواره شاهد پیمان‌شکنی‌های متعدد به صورت آگاهانه و یا ناآگاهانه می‌باشیم. موضع اسلام و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در برابر این‌گونه موارد این بود که در صورت توبه با مغفرت الهی و پیمان مجدد جبران می‌گردید؛ در غیر این صورت با عکس‌العمل جدی روبرو می‌شدند. در قرآن در برابر مشرکین چنین دستور داده شد: «...مگر کسانی از مشرکان که با آنها عهد بستید و چیزی از آن را در حق شما فروگذار نکردند و احدی را بر ضد شما تقویت ننمودند پیمان آنها را تا پایان مدتشان محترم بشمرید... تا زمانی که در برابر شما وفادار باشند شما نیز وفاداری کنید... و اگر پیمان‌های خود را پس از عهد خویش بشکنند و آیین شما را مورد طعن قرار دهند با پیشوایان کفر پیکار کنید؛ چرا که آنها پیمانی ندارند؛ شاید (با شدت عمل) دست بردارند. آیا با گروهی که پیمان‌های خود را شکستند و تصمیم به اخراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گرفتند پیکار نمی‌کنید؟...»؛ اما آن چه جامعه اسلامی را مورد تهدید قرار می‌داد فعالیت‌های پشت پرده مخالفان همچون مشرکین، منافقان، یهودیان و پیمان شکنی‌های آنان بود. در گزارش‌های تاریخی آمده است مکیان گاه به منافقان و یهودیان مدینه نامه نوشته و آنان را علیه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ترغیب می‌نمودند. نمونه آن بهره‌برداری یهود بنی‌نضیر از این فرصت و طراحی نقشه قتل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که با آشکار شدن نقشه آنان، رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنها را بین دو گزینه مختار نمود. یکی این که پیمانی دیگر به شرط پایبندی به آن منعقد گردد و دوم این که به جز جنگ افزار تنها به‌اندازه بار شتر از دارایی خود برداشته و محل سکونت خویش را ترک نمایند. یهودیان بنی‌نضیر نیز راه حل دوم را برگزیده و محل اسکان خویش را به اجبار ترک نمودند. [۲۵]
حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ترجمه محمد حسینی، ص۱۱۴.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مقابل سایر یهودیان در صورت پیمان‌شکنی قاطعیت به خرج داده و در صورت تکرار عکس‌العمل جدی نشان می‌دادند.۴.۵ - همبستگی به جای تعصبات قومیجایگزین نمودن روحیه همبستگی بر مبنای تعالیم والای اسلامی به جای تعصبات قومی و نژادی: عقد اخوت بین مهاجرین و انصار و برقراری پیمانی که ریشه در اصول انسانی داشت نشان دهنده مدیریت و سطح والای تفکر در حکومت اسلامی عصر نبوی است. مساعدت و یاری یکدیگر در دشواری‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی؛ مراقبت از یکدیگر در میدان‌های جنگ و کوشش در آزادی یکدیگر به هنگام اسارت؛ احساس مسؤولیت نسبت به خانواده‌های یکدیگر پس از شهادت یا وفات از نتایج پیمان برادری است که بین مهاجر و انصار منعقد گردید. [۲۷]
زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، ص۳۵۰.
۵ - پانویس۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پیمان‌های حضرت محمد»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۳. |